رکود در اقتصاد چیست؟ نشانه‌های رکود
اقتصاد هیچ‌گاه در مسیر یکنواخت حرکت نمی‌کند؛ مجموعه‌ای از فراز و نشیب‌ها به‌تناوب تکرار می‌شوند و چهره اقتصاد را تشکیل می‌دهند. رکود اقتصادی یکی از حساس‌ترین بخش‌های این چرخه به شمار می‌رود که در طی آن میزان تولید، سرمایه‌گذاری و اشتغال کاهش می‌یابد. در این دوره شاخص رشد اقتصادی کند یا حتی منفی می‌شود و اثرات عمیقی بر زندگی مردم و سیاست‌های کشورها می‌گذارد. رکود جهانی ناشی از اپیدمی کرونا نمونه بارزی بود که اختلال گسترده در زنجیره‌های تولید و کاهش شدید تقاضای مصرف‌کننده باعث شد سرعت رشد بسیاری از اقتصادهای بزرگ و کوچک جهان به‌طرز محسوسی کاهش پیدا کند.
امروز بار دیگر هشدار‌های رکود اقتصادی به‌صدا درآمده است؛ تحولات اخیر ازجمله جنگ تجاری میان آمریکا و چین، افزایش تنش‌های ژئوپلیتیکی و سیاست‌های پولی انقباضی، احتمال رکود اقتصادهای بزرگ جهان را افزایش داده است. درصورت وقوع چنین اتفاقی، ممکن است پیامدهای آن به‌سرعت روی اقتصاد سایر کشورها از جمله کشور ما سایه بیندازد. از این رو درک صحیح از ماهیت رکود، نشانه‌ها، دلایل و پیامدهای آن برای فعالان اقتصادی، سرمایه‌گذاران و عموم جامعه اهمیت ویژه‌ای دارد.
در این مطلب از مجله نوبیتکس قصد داریم با نگاهی ژرف به چرخه‌های اقتصادی، ابتدا با جایگاه رکود در این چرخه آشنا شویم و سپس آن را از زوایای مختلف بررسی کنیم.
فهرست عناوین
Toggle
چرخه اقتصادی چیست و چه مراحلی دارد؟
منظور از چرخه اقتصادی، الگوی تکرارشونده‌ای از افزایش و کاهش فعالیت‌های اقتصادی در طول زمان است. این چرخه معمولا شامل شش مرحله رشد (Expansion)، رونق (Peak)، رکود (Recession)، کسادی (Depression)، بحران اقتصادی (Trough) و بازیابی (Recovery) می‌شود. این مراحل به‌هم پیوسته و در هم تنیده‌اند و بدون توقف از یکی به دیگری حرکت می‌کنند. در ادامه، ویژگی‌های هر فاز را به‌طور مختصر مرور می‌کنیم:
دوره انبساط یا رشد اقتصادی (Expansion)
در این مرحله شاهد رشد فعالیت‌های اقتصادی هستیم. تقاضا برای کالاها و خدمات افزایش می‌یابد، میزان تولید برای پاسخ به این نیاز بالا می‌رود، کارخانه‌ها و کسب‌وکارها با ظرفیت بیشتری فعالیت می‌کنند و نرخ بیکاری کاهش می‌یابد. قیمت کالاها به تدریج افزایش می‌یابد؛ اما این افزایش معمولاً شیب ملایمی دارد. در مجموع، فضای اقتصادی مثبت و اعتماد مصرف‌کنندگان و سرمایه‌گذاران بالا است.
دوره اوج یا رونق اقتصادی (Peak)
رونق زمانی اتفاق می‌افتد که اقتصاد به بالاترین سطح رشد می‌رسد. در این وضعیت، تقاضا برای کالاها بسیار بالا می‌رود، بنگاه‌های اقتصادی از ظرفیت کامل خود برای تولید استفاده می‌کنند و نرخ بیکاری به پایین‌ترین حد می‌رسد. ازآنجاکه در این مقطع تمام شاخص‌های اقتصادی به وضعیت اشباع می‌رسند، زمینه برای یک دوره انقباضی آماده می‌شود.
دوره انقباض یا رکود اقتصادی (Recession)
رکود زمانی شروع می‌شود که اقتصاد از مرحله اوج وارد روند نزولی شود. تقاضای مصرف‌کنندگان کاهش می‌یابد، تولید بنگاه‌ها افت می‌کند و ظرفیت‌های تولیدی کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. سرمایه‌گذاری‌ها کاهش پیدا می‌کند و روند بیکاری مجدداً شروع می‌شود. در این مرحله، دستمزدها، نرخ بهره و قیمت کالاها روند نزولی دارند. رکود معمولاً چند ماه ادامه دارد؛ اما اگر این وضعیت طولانی‌تر و عمیق‌تر شود، وضعیت اقتصادی وارد مرحله حادتری می‌شود.
دوره کسادی یا افسردگی اقتصادی (Depression)
کسادی زمانی رخ می‌دهد که رکود بسیار عمیق و طولانی شود. در این وضعیت، تولید اقتصادی همچنان سیر نزولی دارد، نرخ بیکاری به سطوح بی‌سابقه می‌رسد، کسب‌وکارهای زیادی ورشکسته می‌شوند و مصرف به‌شدت کاهش می‌یابد. بازگشت از مرحله کسادی بسیار دشوار و زمان‌بر است و معمولاً به مداخلات گسترده دولت‌ها و اعمال سیاست‌های پولی نیاز دارد.
دوره قعر یا بحران اقتصادی (Trough)
این مرحله پایین‌ترین نقطه چرخه اقتصاد است. تقاضا برای کالاها در کمترین سطح قرار می‌گیرد، کارخانه‌ها و شرکت‌ها فعالیت بسیار کمی دارند یا حتی به‌طور کامل تعطیل می‌شوند، اخراج نیروی کار همچنان ادامه دارد و شرکت‌ها تقریباً هیچ سرمایه‌گذاری جدیدی انجام نمی‌دهند. در این مرحله نرخ رشد اقتصادی تشکیل کف می‌دهد و با اصلاح سیاست‌های پولی یا تغییر شرایط بازار، برای دوره بازیابی آماده می‌شود.
دوره بازیابی اقتصادی (Recovery)
در مرحله بازیابی نشانه‌های بهبود به‌تدریج ظاهر می‌شوند یعنی تقاضای مصرف‌کنندگان شروع به افزایش می‌کند، تولید کارخانه‌ها دوباره فعال می‌شود و نرخ بیکاری آرام‌آرام کمتر می‌شود. در ادامه، سرمایه‌گذاری‌های جدید شکل می‌گیرند، اعتماد به اقتصاد دوباره برمی‌گردد و درنهایت زمینه برای سیکل رونق آماده می‌شود.
تفاوت رکود (Recession) و کسادی (Depression) چیست؟
اصطلاح «رکود» به دوره‌ای از کاهش فعالیت‌های اقتصادی اشاره دارد که معمولاً چند ماه ادامه پیدا می‌کند و با افت تولید ناخالص داخلی، افزایش بیکاری و کاهش مصرف همراه می‌شود. در مقابل، «کسادی» وضعیت بسیار شدیدتر و طولانیتری است که ممکن است سال‌ها ادامه داشته باشد و اثرات عمیق‌تری بر اقتصاد و جامعه بگذارد. در جدول زیر مهم‌ترین تفاوت‌های این دو اصطلاح را بررسی می‌کنیم:
رکود اقتصادی (Recession)کسادی (Depression)زمینه مقایسهکاهش فعالیت‌های اقتصادی در مقیاس محدود‌ترکاهش شدید فعالیت‌های اقتصادی به‌دلیل کاهش تولیدات صنعتی، مشکلات تجاری یا بانکیتعریفمعمولاً چند ماه تا یک سال طول می‌کشدممکن است چند سال ادامه داشته باشدمدت زماناثرگذاری محدودتر، اغلب در یک یا چند کشوراثرگذاری جهانی یا در بخش بزرگی از جهانگستره تأثیرمعمولاً ظرف چند ماه تا یک سال اقتصاد احیا می‌شود.بازیابی اقتصاد سال‌ها طول می‌کشدفرایند بهبودمتوسط تا بالابسیار شدیدشدت بیکاری و فقررکود ناشی از اپیدمی کرونا در سال ۲۰۲۰رکود بزرگ سال‌های ۱۹۲۹ تا ۱۹۳۹ در آمریکا و اروپانمونه تاریخی
رکود اقتصادی چیست؟
تا اینجا با جایگاه رکود در چرخه اقتصادی و تفاوت آن با کسادی آشنا شدیم. حالا زمان آن رسیده است که ببینیم رکود در اقتصاد کلان چیست و از طریق چه معیارهایی تعیین می‌شود.
در تعاریف علمی، رکود به دوره‌ای از افت فعالیت‌های اقتصادی گفته می‌شود که اثرات آن در ابعاد گسترده از تولید، اشتغال، سرمایه‌گذاری و درآمد ملی نمود پیدا می‌کند. دفتر ملی پژوهش‌های اقتصادی آمریکا (NBER) که وظیفه اعلام رسمی دوره‌های رکود و رونق اقتصادی در ایالات متحده را برعهده دارد، رکود را این‌‌طور تعریف می‌کند:
«رکود زمانی اتفاق می‌افتد که تولید ناخالص داخلی (GDP) در دو فصل متوالی، معادل شش ماه، کاهش یابد».
تولید ناخالص داخلی یکی از مهم‌ترین شاخص‌های سنجش سلامت اقتصادی یک کشور است و مجموع ارزش (دلاری یا ریالی) کالاها و خدمات نهایی تولیدشده در یک بازه زمانی معین (معمولاً یک فصل یا یک سال) را نشان می‌دهد. البته باید توجه داشت که NBER در تحلیل خود تنها به تغییرات GDP بسنده نمی‌کند؛ بلکه مجموعه‌ای از شاخص‌های کلیدی مانند اشتغال، درآمد سرانه، تولید صنعتی و خرده‌فروشی را نیز برای تعیین شروع و پایان رکودها در نظر می‌گیرد.
دلایل رکود اقتصادی چیست؟
رکود اقتصادی معمولاً نتیجه مجموعه‌ای از عوامل است که به‌مرور زمان باعث اختلال در جریان طبیعی تولید، مصرف و سرمایه‌گذاری در یک کشور یا حتی در سطح جهان می‌شوند. این عوامل ممکن است از درون اقتصاد یک کشور شکل بگیرند یا از تحولات بین‌المللی ناشی شوند. در ادامه مهم‌ترین دلایل رکود اقتصادی را بررسی می‌کنیم:
تورم بالا
زمانی که قیمت کالاها و خدمات به‌صورت مداوم و سریع افزایش پیدا کند، قدرت خرید مردم کمتر می‌شود. در چنین شرایطی که قیمت‌ها سریع‌تر از دستمزدها بالا می‌روند، خانوارها مجبور می‌شوند هزینه‌هایشان را محدود کنند یا به پس‌اندازها و وام‌ها متوسل شوند. این کاهش مصرف، به‌تدریج باعث افت فروش کسب‌وکارها، کاهش تولید و درنهایت بیکاری می‌شود. این زنجیره معیوب، اقتصاد را وارد یک دور باطل می‌کند که مشخصه اصلی رکود است.
افزایش نرخ بهره
زمانی که بانک مرکزی برای مقابله با تورم یا کنترل بازار پول، نرخ بهره را بالا می‌برد، هزینه وام‌گرفتن بیشتر می‌شود. در نتیجه، تمایل مردم و کسب‌وکارها برای سرمایه‌گذاری کاهش پیدا می‌کند و ترجیح می‌دهند پول را در بانک‌ها نگهداری کنند. بازار مسکن اغلب اولین بخشی است که تحت تأثیر قرار می‌گیرد؛ زیرا نرخ وام مسکن افزایش و قدرت خرید مردم کاهش پیدا می‌کند. کاهش ساخت‌وساز و معاملات در این حوزه روی سایر بخش‌ها اثر دومینویی می‌گذارد.
کاهش رشد اقتصاد جهانی
در دنیای به‌هم‌پیوسته امروز، شرایط اقتصاد بین‌المللی به‌طور قابل‌توجهی بر عملکرد داخلی کشورها اثر می‌گذارد. به‌عنوان مثال، اگر تولید در کشورهایی مانند چین کاهش پیدا کند یا مشکلات انرژی در اروپا به‌خاطر تنش‌های سیاسی ادامه داشته باشد، ممکن است صادرات، واردات، گردش سرمایه و زنجیره‌های تأمین سایر کشورها را با اختلال روبه‌رو کند.
بحران‌های مالی
هر زمان که در سیستم مالی کشور اختلال یا بی‌ثباتی جدی ایجاد شود، احتمال رکود اقتصادی افزایش می‌یابد. ورشکستگی مؤسسات مالی، ناتوانی بانک‌ها در پرداخت تعهدات یا افت شدید ارزش دارایی‌ها در وهله اول موجی از نااطمینانی را به‌راه می‌اندازد و درنهایت به فرار سرمایه، کاهش سرمایه‌گذاری و افت مصرف منجر می‌شود.
افت اعتماد مصرف‌کننده و سرمایه‌گذار
یکی از عوامل پنهان اما بسیار مهم در ایجاد رکود، کاهش اعتماد عمومی به آینده اقتصاد است. زمانی که مردم و سرمایه‌گذاران نسبت به ثبات اقتصادی یا چشم‌انداز درآمدی خود دچار تردید شوند، طبیعی است که میزان مصرف و سرمایه‌گذاری را کاهش دهند. این بی‌اعتمادی به‌سرعت در تصمیم‌های روزمره مانند خرید خانه، ماشین یا حتی لوازم خانگی اثر می‌گذارد و ازآنجاکه چنین هزینه‌‌هایی سهم بزرگی در اقتصاد دارند، یک سیگنال جدی از آغاز دوره رکود به صدا در می‌آید.
نشانه‌های رکود اقتصادی چیست؟
رکود اقتصادی شبیه طوفان نیست که ناگهان فرود بیاید؛ بلکه آرام‌آرام با نشانه‌هایی خودش را نشان می‌دهد. اگر این نشانه‌ها نادیده گرفته شوند، ممکن است پیامدهای سنگینی را برای خانوارها، کسب‌وکارها و حتی اقتصاد کلان کشور به همراه داشته باشند. در ادامه، مهم‌ترین نشانه‌های رکود را با بررسی می‌کنیم:
کاهش مصرف خانوارها
یکی از اولین و ملموس‌ترین نشانه‌های ورود به رکود، کاهش هزینه‌کرد خانوارها در خرید کالاها و خدمات روزمره است. زمانی‌که مردم اطمینان‌شان را نسبت به آینده از دست بدهند یا با تورم فزاینده مواجه شوند، اولین واکنش طبیعی آن‌ها کم‌کردن خریدهای غیرضروری است. این کاهش مصرف نه‌تنها بر فروش مغازه‌ها و کسب‌وکارهای کوچک اثر می‌گذارد بلکه روی زنجیره تولید، حمل‌ونقل و اشتغال هم سایه می‌اندازد. در نتیجه، رکود به‌مرور در همه لایه‌های اقتصاد رسوخ می‌کند.
افزایش نرخ بیکاری
افزایش بیکاری نه‌تنها یک شاخص مهم، بلکه پیامد مستقیم رکود است. هنگامی که شرکت‌ها با کاهش فروش و سودآوری مواجه شوند، اولین تصمیم آن‌ها کاهش هزینه‌ها از طریق تعدیل نیرو است. این مسأله باعث می‌شود درآمد خانوارها کاهش پیدا کند و اعتماد آن‌ها به آینده اقتصادی آسیب ببیند. ازآنجاکه بیکاری به‌معنای کاهش قدرت خرید هزاران نفر است، خودبه‌خود موجب کمترشدن تقاضا در بازار و تشدید رکود می‌شود. متوقف‌کردن این چرخه معیوب گاهی بسیار سخت است.
افت تولید و کاهش فعالیت‌های صنعتی
زمانی که تقاضا در بازار کاهش پیدا می‌کند، واحدهای تولیدی دیگر توجیهی برای ادامه فعالیت در همان حجم گذشته ندارند. در نتیجه، خطوط تولید خلوت‌تر می‌شوند، سفارش‌ها کاهش می‌یابند و برخی کارخانه‌ها حتی مجبور به توقف کامل عملیات می‌شوند. این کاهش تولید نه‌تنها به تعدیل نیرو و کاهش درآمد کارگران می‌انجامد، بلکه روی بخش‌های وابسته به صنعت، از تأمین مواد اولیه گرفته تا توزیع و صادرات، اثر منفی می‌گذارد. در کشورهایی مثل ایران که بخشی از رشد اقتصادی به فعالیت‌های صنعتی وابسته است، این نشانه بسیار حیاتی تلقی می‌شود.
کاهش درآمد واقعی افراد
در شرایطی که تورم با سرعت زیادی درحال افزایش است، اگر حقوق و درآمد با آن هم‌جهت نباشد، قدرت خرید مردم کاهش پیدا می‌کند. مردم حتی اگر شغل خود را حفظ کنند، احساس می‌کنند که زندگی برایشان روزبه‌روز سخت‌تر شده است. این حس بی‌ثباتی باعث می‌شود خانواده‌ها بیشتر به پس‌انداز و کمتر به مصرف فکر کنند. کاهش درآمد واقعی، با وجود اشتغال ظاهری، می‌تواند یکی از نشانه‌های پنهان ولی بسیار مهم رکود باشد.
معکوس شدن منحنی بازده
منحنی بازده معکوس (Inverted yield curve) زمانی اتفاق می‌افتد که سود اوراق قرضه بلندمدت کمتر از سود اوراق کوتاه‌مدت شود. در حالت عادی، سرمایه‌گذاری روی اوراق بلندمدت باید سود بیشتری داشته باشد، چون ریسک بالاتری دارد. این در حالی است که وقتی ترس از رکود اقتصادی وجود دارد، افراد ترجیح می‌دهند پولشان را در اوراق بلندمدت سرمایه‌گذاری کنند تا سرمایه‌شان برای مدت طولانیتری حفظ شود. ازآنجاکه با افزایش تقاضا برای اوراق بلندمدت سود آن‌ها کاهش پیدا می‌کند، منحنی بازده معکوس می‌شود. این وضعیت نشانه آن است که بازار منتظر دوره‌ای از رکود یا حتی بحران در آینده نزدیک است.
افت بازارهای مالی و بورس
معمولاً قبل از آنکه رکود به‌صورت رسمی اعلام شود، بازار سرمایه واکنش نشان می‌دهد. کاهش ناگهانی شاخص‌ها، خروج سرمایه‌گذاران و افت ارزش سهام شرکت‌ها، اغلب نشانه‌های اولیه کاهش اعتماد عمومی به رشد اقتصادی هستند. هنگامی‌که بازارها قرمز می‌شوند، روند تأمین مالی شرکت‌ها سخت‌تر می‌شود، طرح‌های توسعه‌ای به تعویق می‌افتند و حتی شرکت‌ها به کاهش نیرو فکر می‌کنند. این وضعیت دومینووار روی بخش‌های دیگر اقتصاد تأثیر می‌گذارد.
اثرات رکود اقتصادی چیست؟
رکود صرفاً یک اصطلاح اقتصادی یا مفهومی در اخبار مالی نیست؛ بلکه وضعیتی است که روی زوایای مختلف زندگی روزمره و ساختار اقتصادی کشورها اثر می‌گذارد. در ادامه به مهم‌ترین اثرات رکود در اقتصاد اشاره می‌کنیم:
افزایش بیکاری و کاهش فرصت‌های شغلی
در دوران رکود، بسیاری از شرکت‌ها برای کاهش هزینه‌ها دست به تعدیل نیرو می‌زنند یا برنامه‌های جذب نیرو را متوقف می‌کنند. بنابراین، نرخ بیکاری بالا می‌رود و پیداکردن شغل سخت‌تر از همیشه می‌شود.
کاهش قدرت خرید مردم
در شرایطی که رشد اقتصادی کند یا منفی باشد، تورم هر روز بالاتر می‌رود و درآمد کاهش پیدا می‌کند. این باعث افت محسوس قدرت خرید خانوارها و کاهش سطح رفاه می‌شود.
افت ارزش بازارهای مالی و سرمایه
در شرایط رکود، بورس‌ها و سایر بازارهای مالی معمولاً سقوط می‌کنند. قیمت سهام کاهش می‌یابد، سرمایه‌گذاران دچار ضرر می‌شوند و افراد عادی هم با کاهش ارزش دارایی‌هایشان مواجه می‌شوند.
ورشکستگی کسب‌وکارهای کوچک و متوسط
کسب‌وکارهایی که حاشیه سود کمی دارند یا نقدینگی‌شان محدود است، دربرابر رکود آسیب‌پذیرتر هستند. در این دوران بسیاری از آن‌ها یا ورشکسته می‌شوند یا مجبور به توقف فعالیت می‌شوند.
کاهش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و پروژه‌های عمرانی
دولت‌ها در دوران رکود با کاهش درآمد مالیاتی مواجه می‌شوند و در نتیجه بودجه‌های عمرانی و توسعه‌ای کاهش می‌یابد. این موضوع باعث کندشدن پروژه‌های ملی و تأخیر در توسعه زیرساخت‌ها می‌شود. همچنین، تمایل سرمایه‌گذاران بخش خصوصی برای مشارکت در بخش‌های ساخت‌وساز کاهش پیدا می‌کند.
افزایش نابرابری اقتصادی
درحالی‌که طبقه ضعیف‌تر جامعه بیشترین فشار را از رکود متحمل می‌شوند، گروه‌هایی که دارای دارایی‌های امن یا درآمد ثابت هستند معمولاً کمتر آسیب می‌بینند. این موضوع شکاف طبقاتی را بیشتر می‌کند و نارضایتی اجتماعی را افزایش می‌دهد.
چطور می‌توان از رکود جان سالم به در برد؟
اگرچه پیش‌بینی دقیق رکود اقتصادی دشوار است، باتوجه‌به نشانه‌های آن می‌توانیم از قبل برای روزهای سخت آماده شویم. در روزهایی که بازارها بی‌جان، قیمت‌ها بی‌ثبات و آینده مشاغل مبهم است، داشتن یک نقشه مالی حساب‌شده نه‌تنها باعث آرامش ذهنی می‌شود بلکه تا حدی از شما دربرابر آسیب‌های اقتصادی محافظت می‌کند. در ادامه، چند راهکار کاربردی برای عبور از دوران رکود اقتصادی را مرور می‌کنیم:
ایجاد یک صندوق اضطراری
صندوق اضطراری به شما کمک می‌کند در مواجهه با اتفاقات غیرمنتظره، مانند ازدست‌دادن شغل یا افزایش ناگهانی هزینه‌ها از منابع خود استفاده کنید، بدون اینکه مجبور به گرفتن وام یا فروش دارایی شوید. هدف‌گذاری منطقی برای یک صندوق اضطراری این است که اگر برایتان امکان دارد بخشی از حقوق هرماه خود را در یک حساب مجزا و قابل‌دسترسی پس‌انداز کنید.
تنوع‌بخشی به سبد سرمایه‌گذاری
هیچ‌وقت تمام تخم‌مرغ‌هایتان را در یک سبد نگذارید. دارایی‌هایتان را در بین انواع روش‌های سرمایه‌گذاری از بازار سهام گرفته تا اوراق قرضه و املاک و مستغلات توزیع کنید. یکی از پناهگاه‌های امن روزهای رکود، طلا است که نه‌تنها از دیرباز ارزش خودش را حفظ کرده، بلکه ارزشمند‌تر شده است. اگر خرید فیزیکی طلا برایتان دشوار است، می‌توانید سراغ گزینه‌های مدرن‌تری مثل ارزهای دیجیتال با پشتوانه طلا بروید. به‌عنوان مثال، تتر گلد (XAUT) و پکس گلد (PAXG) دو نمونه از این رمزارزها هستند که به اندازه معادل خود با طلای واقعی پشتیبانی می‌شوند و می‌توانند جایگزینی امنی برای سرمایه‌گذاری باشند.
سرمایه‌گذاری روی مهارت‌هایتان
در شرایطی که بازار کار ناپایدار است، فردی که مهارت‌های بیشتری دارد، شانس بیشتری برای حفظ یا حتی ارتقای موقعیت شغلی خواهد داشت. به‌جای ترس با آموزش و یادگیری مهارت‌های جدید یا تقویت تخصص‌های قبلی، خود را برای فرصت‌های احتمالی آماده کنید. شرکت در دوره‌های آنلاین، دریافت گواهینامه‌های حرفه‌ای یا حتی یادگیری مهارت‌های کاربردی مثل تحلیل داده، طراحی یا مهارت‌های دیجیتال، ارزش شما را در بازار کار بالا می‌برد. یادتان باشد که سرمایه‌گذاری روی خودتان، بهترین نوع سرمایه‌گذاری است.
رکود جهانی چیست؟
رکود جهانی دوره‌ای از کاهش گسترده فعالیت‌های اقتصادی در سطح بین‌المللی است که چندین کشور را به‌طور همزمان درگیر می‌کند. این رکود معمولا با شاخصه‌هایی مانند کاهش تولید ناخالص داخلی، افزایش بیکاری، کاهش مصرف خانوارها و افت تجارت جهانی شناسایی می‌شود.
طبق تعریف صندوق بین‌المللی پول (IMF)، رکود جهانی زمانی رخ می‌دهد که رشد تولید ناخالص داخلی سرانه واقعی جهان به ۳ درصد یا کمتر کاهش یابد و حداقل یکی از هفت شاخص کلان دیگر نیز با افت مواجه شود. این شاخص‌ها شامل تولید صنعتی، تجارت، جریان‌های سرمایه، مصرف نفت، نرخ بیکاری، سرمایه‌گذاری سرانه و مصرف سرانه هستند.
نمونه‌هایی از رکودهای جهانی از سال ۱۹۰۰ تاکنون عبارتند از:
رکود اوایل دهه ۱۹۹۰ (۱۹۹۰-۱۹۹۱)
این رکود به‌دلیل ترکیبی از مشکلات مانند سقوط بازار املاک و سیاست‌های سختگیرانه پولی به وجود آمد. در این دوره تعداد زیادی از مشاغل در صنایع اساسی از بین رفتند، بازار کار از رونق افتاد، ارزش خانه‌ها به‌شدت کاهش یافت و دسترسی به وام برای خرید کالاهای بزرگ مانند خودرو و مسکن دشوار شد.
ترکیدن حباب دات‌کام (۲۰۰۰-۲۰۰۱)
با ترکیدن حباب سوداگرانه در شرکت‌های اینترنتی، رکود ملایمی ایجاد شد اما این اتفاق برای مردم به‌معنای کاهش شدید سبد سهام و حساب‌های بازنشستگی بود؛ به‌طوری که شاخص نزدک ۷۸٪ از ارزش خود را از دست داد. این موضوع ثروت و اعتماد مصرف‌کنندگان را از بین برد و به کاهش هزینه کالاهای لوکس و مرتبط با فناوری منجر شد.
رکود بزرگ (۲۰۰۷-۲۰۰۹)
این رکود حاصل وام‌های بی‌پشتوانه در بازار مسکن آمریکا، بدهی بالا و فقدان نظارت مناسب بود. این بحران باعث رکود جهانی، ورشکستگی بانک‌ها و بیکاری گسترده شد.
رکود اقتصادی در ایران؛ چالشی با چاشنی تورم
رکود در اقتصاد ایران با چهره‌ای متفاوت‌تر از سایر کشورها بروز پیدا می‌کند. اقتصاد ایران عمدتاً با پدیده رکود تورمی (Stagflation) روبه‌رو بوده است؛ وضعیتی که در آن همزمان با کاهش رشد اقتصادی، سطح عمومی قیمت‌ها نیز به‌سرعت افزایش می‌یابد.
یکی از شاخص‌هایی که به‌خوبی شدت مشکلات اقتصادی ایران را نشان می‌دهد، شاخص فلاکت (Misery Index) است. این شاخص با جمع نرخ تورم و نرخ بیکاری به دست می‌آید و هرچه عدد بالاتری داشته باشد، بیانگر شرایط سخت‌تر معیشتی مردم است.
دلایل رکود اقتصادی در ایران چیست؟
از مهم‌ترین دلایل رکود در ایران می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:
استمرار تورم
تورم مزمن در اقتصاد ایران باعث شده است قدرت خرید مصرف‌کنندگان به‌شدت کاهش یابد و تقاضای مؤثر برای کالاها و خدمات کم شود. این افت تقاضا به‌طور مستقیم تولید را تحت فشار قرار می‌دهد و رکود را تشدید می‌کند.
تحریم‌های اقتصادی
تحریم‌های بین‌المللی دسترسی ایران به منابع مالی جهانی را محدود می‌کند. این فشارها به افت درآمدهای ارزی و کاهش سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی منجر می‌شوند.
وابستگی به صادرات نفت
اقتصاد ایران به‌شدت به درآمدهای نفتی متکی است. نوسان قیمت نفت یا کاهش صادرات به‌دلیل تحریم‌ها، ضربه سنگینی به رشد اقتصادی وارد می‌کند و در نبود یک اقتصاد متنوع، زمینه‌ساز رکود می‌شود.
بی‌ثباتی سیاست‌های اقتصادی
تغییر مکرر و ناگهانی سیاست‌های ارزی، پولی و مالی باعث می‌شود فضای کسب‌وکار ناامن شود. این بی‌ثباتی انگیزه سرمایه‌گذاری را کاهش می‌دهد و باعث عمیق‌تر شدن رکود می‌شود.
کاهش بهره‌وری
رشد پایین بهره‌وری در بخش‌های مختلف اقتصادی و فقدان بهبود و کارآمدی در فناوری‌ها و فرایندهای تولید باعث می‌شود ظرفیت‌های موجود به‌خوبی استفاده نشود و توان تولید و صادرات غیرنفتی محدود باقی بماند.
چطور می‌توان رکود اقتصادی را پیش‌بینی کرد؟
پیش‌بینی رکود اقتصادی کار ساده‌ای نیست و پیچیدگی‌های زیادی دارد؛ چراکه اقتصاد تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار می‌گیرد و گاهی نشانه‌های اولیه گمراه‌کننده هستند. بااین‌حال، کارشناسان برای شناسایی احتمال رکود از سه ابزار مهم استفاده می‌کنند:
منحنی بازده معکوس (Inverted yield curve)
یکی از معتبرترین ابزارهای پیش‌بینی رکود، منحنی بازده معکوس است. همان‌طور که پیشتر اشاره شد منحنی بازده زمانی معکوس می‌شود که بازده اوراق قرضه کوتاه‌مدت بالاتر از اوراق بلندمدت باشد. این وضعیت حاکی از آن است که سرمایه‌گذاران درباره آینده اقتصادی نگران هستند و منتظر یک رکود قریب‌الوقوع هستند.
قانون سَهم (The Sahm Rule)
قانون Sahm بر اساس نرخ بیکاری عمل می‌کند. طبق این قانون، اگر نرخ بیکاری طی سه ماه گذشته به‌طور میانگین حداقل ۰٫۵ درصد بالاتر از کف خود در ۱۲ ماه گذشته باشد، احتمال وقوع رکود اقتصادی بسیار بالا است.
افت بازار سهام
افت بازار سهام معمولاً قبل از رکود رخ می‌دهد اما زمان‌بندی آن بسیار سخت است. درواقع می‌تواند هشداری از آینده نابسامان اقتصاد باشد اما همیشه به‌معنای وقوع رکود نیست (درست مثل سقوط تاریخی سال ۱۹۸۷ که باعث رکود نشد). از سوی دیگر، رکود هم لزوماً به سقوط بازار منجر نمی‌شود؛ مصداق آن هم این است که در ۶ مورد از ۱۱ رکودی که از دهه ۱۹۴۰ تا کنون اتفاق افتاده، شاخص S&P 500 رشد داشته است.
آیا در سال ۲۰۲۵ رکود اقتصادی رخ می‌دهد؟
بر اساس تازه‌ترین تحلیل جی‌پی‌مورگان، احتمال وقوع رکود اقتصادی در ایالات متحده در سال ۲۰۲۵ به ۶۰٪ افزایش یافته است، در حالی که این رقم پیشتر ۴۰ درصد برآورد شده بود. مجله فوربس نیز بر اساس یک نظرسنجی از وال‌استریت ژورنال، گزارش کرده است که بدبینی اقتصاددانان نسبت به چشم‌انداز اقتصادی افزایش یافته است و بسیاری از آن‌ها وقوع رکود پیش از پایان سال ۲۰۲۵ را حدود ۶۵٪ می‌دانند. این رقم بسیار بالاتر از میانگین احتمالات در رکودهای قبلی است و نشان‌دهنده اجماع بیشتر درباره وخامت شرایط اقتصادی است.
وقوع رکود در ایران در سال ۱۴۰۴ به شرایط داخلی و خارجی وابسته است. استمرار تورم، تحریم‌ها، وابستگی به درآمدهای نفتی و مهم‌تر از همه روند مذاکرات هسته‌ای سرنوشت اقتصادی کشور را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار خواهند داد.
جمع‌بندی
رکود یک واقعیت گریزناپذیر در چرخه‌های اقتصادی است که اتفاق افتادن یا نیفتادن آن از کنترل ما خارج است. آنچه اهمیت دارد، آمادگی برای مواجهه با پیامدهای رکود است. شناخت شاخص‌های هشداردهنده رکود و تحلیل صحیح نشانه‌ها به ما این فرصت را می‌دهد تا به‌جای غافلگیرشدن، با برنامه‌ریزی قبلی از آسیب‌های احتمالی جلوگیری کنیم. اقداماتی مانند متنوع‌سازی سبد سرمایه‌گذاری، مدیریت ریسک و ارتقای مهارت‌های حرفه‌ای ازجمله راهکارهایی هستند که ما را دربرابر بحران‌های احتمالی مصون نگه می‌دارند.
سؤالات متداول
رکود در اقتصاد چیست؟
رکود (Recession) دوره‌ای از چرخه اقتصادی است که در آن شاخص تولید ناخالص داخلی به‌مدت حداقل دو فصل متوالی کاهش می‌یابد. در این دوره با کاهش شدید فعالیت‌های اقتصادی، تولید، سرمایه‌گذاری و اشتغال رشد اقتصادی منفی می‌شود.
دلایل ایجاد رکود اقتصادی چیست؟
سیاست‌های پولی انقباضی، کاهش شدید تقاضا، بحران‌های مالی، شوک‌های خارجی یا نوسان‌های شدید بازار از جمله دلایل مؤثر در ایجاد رکود هستند.
رکود چقدر طول می‌کشد؟
رکود معمولاً بین چند ماه تا حدود دو سال طول می‌کشد اما بهبود آن ممکن است بسته به شدت بحران و واکنش سیاست‌گذاران سال‌ها طول بکشد.
پیامدهای رکود اقتصادی چیست؟
افزایش بیکاری، کاهش درآمدها، افت سرمایه‌گذاری و کاهش اعتماد مصرف‌کنندگان مهم‌ترین پیامدهای رکود هستند.
سیاست دولت‌ها برای کاهش اثرات رکود چیست؟
کاهش نرخ بهره، تزریق نقدینگی به بازار، سیاست‌های مالی انبساطی مالی و برنامه‌های حمایتی برای افراد بیکار برخی از اقدامات دولت‌ها برای کاهش اثرات رکود هستند.
استراتژی‌های در امان ماندن از رکود چیست؟
تنوع‌بخشی به سرمایه‌گذاری، ایجاد پس‌انداز اضطراری، مدیریت هزینه‌ها و سرمایه‌گذاری در دارایی‌های مقاوم در برابر رکود راهکارهایی برای مصون‌ماندن از آسیب‌های رکود هستند.
