بررسی اقدامات وزارت امور خارجه در توسعه مهمترین موقیعت ترانزیتی ایران
به گزارش اقتصادنیوز به نقل از روزنامه ایران، در جهانی که زنجیرههای تأمین بهشدت درهم تنیدهاند، جایگاه هر کشور در شبکه کریدورهای منطقهای و جهانی، مستقیماً بر وزن سیاسی و قدرت چانهزنی آن در معادلات بینالمللی اثر میگذارد. ایران هم با برخورداری از موقعیتی کمنظیر در اتصال شرق و غرب و شمال و جنوب، پتانسیل قابل توجهی برای تبدیل شدن به یکی از شاهراههای اصلی ترانزیت جهانی دارد.
مرجان بدیعی، استاد ژئوپلیتیک دانشگاه تهران در رابطه با اهمیت موقعیت جغرافیایی ایران در نقشه کریدوری منطقه به «ایران» میگوید: «ایران که دسترسی به دو دریا، پیوند با آسیای مرکزی، قفقاز، خلیج فارس و خاورمیانه را یکجا در اختیار دارد از نظر موقعیت جغرافیایی میتواند گره اتصال شرق و غرب باشد.» او تأثیر تحریمها و ناهماهنگیهای نهادی را در عدم بهرهمندی کافی از ظرفیتهای بالقوه کشور در این زمینه مورد توجه قرار میدهد و میافزاید: «بالقوه کردن این ظرفیت، بیش از هر چیز، نیازمند دیپلماسی فعال، هماهنگی نهادی و نگاه راهبردی به کریدورها بهعنوان ابزار سیاست خارجی است.»
در همین راستا در یک سال گذشته، وزارت امور خارجه ایران تلاش کرده است ترانزیت و مسیرهای کریدوری را از حاشیه گفتوگوهای اقتصادی به متن دیپلماسی کشور منتقل کند. این رویکرد جدید بر آن است که کریدورها نه صرفاً پروژههای عمرانی یا حملونقلی بلکه ابزارهای سیاست خارجی و مؤلفههای افزایش وزن منطقهای ایران تلقی شوند. تمرکز بر دیپلماسی همسایگی، پیگیری فعال کریدورهای شمال–جنوب و شرق–غرب، ورود پروژهمحور به مسائل بنادر و گلوگاههای مرزی و تقویت هماهنگی نهادی، از جمله اقداماتی است که وزارت امور خارجه در این بازه زمانی در دستور کار قرار داده است.
کریدورها محور اصلی دیپلماسی اقتصادی
سیدعباس عراقچی وزیر امور خارجه هفته گذشته در آیین گرامیداشت هفته حملونقل که با حضور رئیسجمهوری برگزار شد، گفت که هرچه در سیاست خارجی و دیپلماسی اقتصادی خود بهویژه در حوزه همسایگی، بیشتر جلو میرویم به اهمیت بحث حملونقل، ترانزیت و بنادر بیشتر پی میبریم.
عراقچی تصریح کرد، ترانزیت، حملونقل و کریدورها به محور اصلی دیپلماسی اقتصادی ایران تبدیل شدهاند. او با اشاره به هممرزی ایران با ۱۵ کشور، فعالسازی کریدورهای شمال–جنوب و شرق–غرب و تقویت نقش بنادر شمالی و جنوبی را شرط بهرهبرداری واقعی از موقعیت ژئوپلیتیک کشور عنوان کرد. دال مرکزی سخنان عراقچی حول این موضوع بود که «کریدورها صرفاً پروژههای لجستیکی نیستند که ابزار سیاست خارجیاند و هر کریدور فعال، جایگاه و وزن ایران را در معادلات منطقهای افزایش میدهد.»
در همین راستا، بدیعی میگوید: «اهمیت کریدورها در سالهای اخیر با افزایش همگرایی اقتصادی و نقش ژئوپلیتیکی کشورها و مناطق بیش از پیش آشکار شده است. در شرایط کنونی اقتصاد، سیاست و جریانهای تجاری بشدت درهم تنیده شدهاند و کریدورها نقش مسیرهای حیاتی را برای انتقال کالا، افراد و ایدهها ایفا میکنند. این مسیرها علاوه بر ممکن کردن دسترسی سریعتر به بازارها، هزینهها و زمان حملونقل را کاهش داده و فرآیند ادغام منطقهای را تسهیل میکنند.» او علاوه بر وجه اقتصادی تصریح میکند که کریدورها تأثیر مستقیمی بر چشمانداز ژئوپلیتیکی مناطق عبوری دارند؛ کنترل این مسیرها به معنای افزایش نفوذ و قدرت در سطح جهانی است. از این رو کریدورها علاوه بر تقویت نظم موجود جهانی در شکلدهی به نظم نوین جهانی و بازتعریف قواعد سنتی اقتصادی و سیاسی نیز نقشآفرین هستند.
در تبیین این رویکرد، نگاهی گذرا به عملکرد وزارت امور خارجه در دولت چهاردهم از این واقعیت حکایت دارد که سازمان دیپلماسی کشور و شخص عراقچی در این مدت این موضوع را بهجد و با توجه حداکثری دنبال کردهاند. وزیر امور خارجه طی این مدت از مجموع حدود 30 مورد از سفرهای خود به کشورهای همسایه هماهنگیهایی را پیرامون موضوع کریدورها داشته است. او به طور مشخص در دیدارها و رایزنیهای سیاسی با همسایگان شمالی بهویژه کشورهای واقع در مسیرهای ترانزیتی، موضوع حملونقل و ترانزیت را بهعنوان یکی از دستورکارهای اصلی مذاکرات دنبال کرده است. این رویکرد موجب شده مسائل مرتبط با تسهیل عبور کالا، رفع موانع سیاسی و حقوقی، هماهنگی مقرراتی و تضمین پایداری مسیرها در سطح تصمیمگیری سیاسی مورد توجه قرار گیرد.
توافقات کریدوری از اردیبهشت تا آذر
برمبنای مستندات موجود، وزارت خارجه در دوره عراقچی از همان روزهای ابتدایی به دیپلماسی همسایگی بها داد و در چهارچوب آن، مذاکرات ترانزیتی و کریدوری را در دستور کار قرار داده اما ماحصل این اقدامات در سالجاری بسیار ملموس بوده است. درهمین چهارچوب در سالجاری رایزنی با کشورهای روسیه، هند، قزاقستان و جمهوری آذربایجان حول شاخههای شرقی و غربی کریدورهای راهبردی شمال–جنوب INSTC به عنوان یکی از مهمترین «پروندههای سیاست خارجی» تعریف و پیگیری شدهاند. این مسیر ترانزیتی که بندر چابهار و بندر عباس را به روسیه و اروپا متصل میکند نقش غیر قابل انکاری در توسعه روابط و درهم تنیدگی منافع ایفا میکند. این کریدور به طول حدود ۷۲۰۰ کیلومتر، یک مسیر چندوجهی (دریایی، ریلی و جادهای) است که بر مبنای آن ایران نقش محوری در اتصال 5 کشور و 2 منطقه آسیای مرکزی و اروپا خواهد داشت.
از جمله اقدامات عراقچی در این زمینه دیدار اردیبهشت امسال او با همتای هندی خود در «دهلی نو» بود که در چهارچوب بیستمین نشست کمیسیون مشترک ایران و هند برگزار شد و توسعه روابط ترانزیتی یکی از محورهای توافق این نشست بود. علاوه بر این همکاری ترانزیتی ایران و روسیه موضوعی است که عراقچی در تمام دیدارهای خود با مقامات مسکو به آن اشاره کرده و در این راستا رایزنیهای دیپلماتیک و تسهیلگر برای راهاندازی و به سرانجام رساندن راهآهن رشت – آستارا به منظور تکمیل بخش غربی کریدور شمال – جنوب در 8 اسفند 1403 و در یکی از اولین دیدارهای وزرای خارجه ایران و و روسیه در تهران مورد توجه قرار گرفت و این تأکید در برهههای زمانی مختلف از جمله تا سفر اخیر وزیر امور خارجه به روسیه نیز تداوم داشت. علاوه بر این وزیر خارجه در دیدار 17 آذر خود با رئیسجمهور و وزیر خارجه جمهوری آذربایجان نیز بر اهمیت راهاندازی کریدور شمال – جنوب تأکید کرد و از آمادگی وزارت امور خارجه برای تسهیلگری دیپلماتیک در این زمینه خبر داد. این تلاشها در چهارچوب سفر اخیر رئیسجمهوری به قزاقستان نیز ادامه یافت و ماحصل آن انعقاد یک قرارداد مهم همکاری حول موضوع کریدور شمال – جنوب بین تهران و آستانه بود.
ارتقای جایگاه با توافق شش جانبه
بر اساس این توافق به صورت پایلوت و در یک دوره ششماهه، حدود ۳۰۰ هزار تن از کالاهای صادراتی قزاقستان شامل غلات، فولاد و برخی اقلام دیگر، از طریق کریدور شمال–جنوب ایران ترانزیت شده و از بنادر جنوبی کشور، بویژه بندرعباس به مقصد بازارهای هدف منتقل خواهد شد. همکاری با ترکیه و پاکستان در چهارچوب مناسبات سازمان اکو و احیای مسیر خط آهن 6500 کیلومتری ITI است که هفته آینده به بهرهبرداری خواهد رسید و پاکستان و بندر گوادر را از طریق ایران به ترکیه متصل خواهد کرد.
علاوه بر این توافق ششجانبه در 8 آذر در استانبول بین ایران، چین، قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان و ترکیه منجر به افزایش اهمیت تهران در کریدورهای چین-اروپا شده که میتواند به کریدور بزرگتر چین-آسیای مرکزی-غرب آسیا گسترش یابد. این کریدور برای توسعه ترانزیت ریلی، محمولههای ایران را در جایگاه دروازه طلایی عبور قطارهای کانتینری از مبدأ چین به مقصد اروپا قرار میدهد.
نکته کلیدی در این رویکرد آن است که وزارت امور خارجه در یک تقسیم کار مشخص نقش «هماهنگکننده سیاسی مسیرها» را بر عهده گرفته و با استفاده از ظرفیت دیپلماسی، مسئولیت همراستاسازی منافع سیاسی کشورها، مدیریت حساسیتهای ژئوپلیتیکی، ایجاد اجماع منطقهای و فراهمسازی بسترهای حقوقی و سیاسی لازم برای فعالسازی کریدورها را ایفا میکند.
ابتکار دیپلماسی استانی برای فعالسازی کریدورهای ترانزیتی
یکی از ابتکارات مهم وزارت امور خارجه در بهرهبرداری از ظرفیتهای کریدوری کشور، رویکرد دیپلماسی استانی است که از اسفند ۱۴۰۳ بهطور رسمی در وزارت امور خارجه آغاز شد، در این رویکرد نه تنها سیاست خارجی از تمرکز بر تهران به سمت استانهای مرزی گسترش یافت، بلکه آن را به ابزاری مستقیم برای تحقق ظرفیتهای ترانزیتی و کریدوری کشور تبدیل کرده است. استانهای مرزی ایران – بویژه استانهای دارای مرز دریایی و زمینی-دریایی مانند گیلان، گلستان، مازندران، هرمزگان، بوشهر، سیستان و بلوچستان و خوزستان – در خط مقدم اتصال کریدورهای راهبردی شمال-جنوب (INSTC)، شرق-غرب و مسیرهای دریای خزر قرار دارند. این استانها با بهرهمندی از بنادر شمالی (انزلی، امیرآباد، نوشهر) و جنوبی (چابهار، بندرعباس)، میتوانند نقش کلیدی در تسهیل ترانزیت کالا، توسعه ریلی و جادهای و افزایش حجم مبادلات با همسایگان شمالی و جنوبی ایفا کنند.
نماد برجسته این پیوند، اولین اجلاس استانداران استانهای ساحلی کشورهای حاشیه دریای خزر بود که در روزهای ۲۷ و ۲۸ آبان ۱۴۰۴ به میزبانی رشت (استان گیلان) برگزار شد. این اجلاس با شعار «خزر، پل دوستی و توسعه منطقهای» و حضور استانداران و مقامات عالیرتبه از ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان، بر تقویت همکاریهای ترانزیتی، اقتصادی و زیستمحیطی تمرکز داشت. پنلهای تخصصی اجلاس بهطور مستقیم به موضوعاتی مانند «توسعه کریدور شمال-جنوب»، «مسیرهای ترانزیتی دریایی، زمینی و ریلی»، «همکاریهای گمرکی» و «زیرساختهای بندری» پرداخت و زمینه را برای استفاده مشترک از ظرفیتهای ترانزیتی خزر فراهم کرد. علاوه بر این اجلاس دیپلماسی استانی در مشهد که ابتدای آبان ماه امسال برگزار شد، یکی دیگر از تلاشهای وزارت خارجه در تسهیلگری در زمینه کریدورها است.
