اتحاد نظامی باکو و ترکیه؛ ایران درکجای معادلات جدید قفقاز جنوبی ایستاده است؟
به گزارش اقتصادآنلاین، پارلمان جمهوری آذربایجان با تصویب توافقنامهای با ترکیه، تعهدات دفاع جمعی میان دو کشور را بهطور رسمی و حقوقی تثبیت کرد. اقدامی که ناظران آن را فراتر از همکاریهای نمادین پیشین میدانند. این توافقنامه که چارچوبی الزامآور برای حمایت نظامی متقابل ایجاد میکند چند ماه قبل در استانبول میان وزرای دفاع دو کشور امضا شده بود، بر پایه اسنادی، چون بیانیه شوشا در سال ۱۴۰۰ و توافق مشارکت راهبردی ۱۳۸۹ بنا شده و دیروز به تصویب مجلس ملی جمهوری آذربایجان رسید.
در متن این سند، بهصراحت به حق دفاع فردی و جمعی ذیل ماده ۵۱ منشور سازمان ملل متحد اشاره شده و دو طرف متعهد شدهاند در صورت تجاوز مسلحانه، به یکدیگر کمک کنند. این زبان حقوقی، روابطی را که سالها با تعبیر «یک ملت، دو دولت» توصیف میشد، وارد مرحلهای نهادمند کرده و ابهامهای پیشین درباره حدود تعهدات امنیتی را کاهش میدهد.
هرچند مقامات باکو و آنکارا تأکید دارند که این توافق علیه هیچ کشور ثالثی نیست و ماهیتی دفاعی دارد، اما از منظر تحلیلگران منطقهای، چنین اقدامی ناگزیر بر آرایش امنیتی قفقاز جنوبی اثرگذار خواهد بود.
گسترش همکاریهای نظامی و پیامدهای منطقهای
این توافقنامه دامنه همکاریهای نظامی دو کشور را نیز توسعه میدهد. از رزمایشهای مشترک و آموزشهای حرفهای گرفته تا همکاری در صنایع دفاعی، پشتیبانی لجستیکی و افزایش قابلیت تعاملپذیری نیروهای مسلح. نهادینهشدن این همکاریها، بهویژه در حوزه لجستیک و صنعت دفاعی، میتواند به همگرایی عملیاتی عمیقتری میان ارتشهای دو کشور منجر شود.
اگرچه ترکیه هنوز مراحل نهایی تصویب داخلی این توافق را به پایان نرسانده، اما حتی پیش از اجراییشدن کامل آن نیز، پیام سیاسی و امنیتی این سند به بازیگران منطقه منتقل شده است. پیامی که از تحکیم محور باکو-آنکارا در معادلات پساجنگ قرهباغ حکایت دارد و بهطور غیرمستقیم میتواند بر نگرانیهای ایران، روسیه و ارمنستان سایه بیاندازد.
دیپلماسی ترانزیتی در سایه رقابت ژئوپلیتیکی
درست پیش از این تصویب این توافق در باکو، سید عباس عراقچی وزیر خارجه ایران به این کشور سفر کرده بود. سفری که شواهد نشان میداد محور آن پیشبرد دیپلماسی ترانزیتی است و اولویتدادن به پروژههایی، چون کریدور شمال–جنوب و مسیر ارس بود.
چراکه کریدورهای ترانزیتی در سالهای اخیر به قلب رقابت قدرتها در قفقاز جنوبی تبدیل شدهاند. برای ایران که تحت تحریمهای گسترده قرار دارد، نقشآفرینی در ترانزیت منطقهای میتواند پیوندی حیاتی با بازارهای آسیای مرکزی، روسیه و اروپا ایجاد کند و جایگاه ایران را در نظم منطقهای ارتقا دهد. در این میان، دو مسیر بیش از همه برای تهران اهمیت دارد: زنگزور و ارس.
کریدور زنگزور که ابتکار جمهوری آذربایجان و ترکیه برای اتصال نخجوان به خاک اصلی آذربایجان از مسیر جنوب ارمنستان است، بارها با مخالفت صریح ایران مواجه شده است. تهران این طرح را بهدلیل احتمال تغییر مرزها و قطع ارتباط زمینی ایران و ارمنستان، خط قرمز خود میداند.
اما نگرانیها زمانی تشدید شد که اخباری درباره واگذاری مدیریت بلندمدت این مسیر به آمریکا در قالب طرحی موسوم به «صلح و توسعه» منتشر شد؛ اخباری که از نگاه برخی تحلیلگران، هدف آن محدودسازی موقعیت ایران در قفقاز جنوبی بود.
کریدور ارس؛ گزینه مطلوب ایران
در مقابل، کریدور ارس بهعنوان مسیر جایگزین مورد حمایت ایران قرار گرفته است. این مسیر، جمهوری آذربایجان را از خاک ایران به نخجوان متصل میکند، بدون آنکه تغییری در مرزهای منطقه ایجاد کند. مقامهای ایرانی تأکید کردهاند حذف ایران از این کریدور اساساً معنا ندارد و تهران آمادگی دارد با تأمین منابع مالی، اجرای آن را تسریع کند. این مسیر، علاوه بر تقویت نقش ایران در کریدور شمال-جنوب، زمینه همکاری با باکو را بدون دخالت بازیگران فرامنطقهای فراهم میکند.
نگرانیهای ایران درباره طرح ترامپ برای قفقاز
در همین چارچوب، دیدار اخیر سفیر ارمنستان در تهران با علیاکبر ولایتی، مشاور امور بینالملل مقام معظم رهبری نیز بازتاب گستردهای داشت. ولایتی در این دیدار بهصراحت مخالفت ایران را با آنچه «طرح ترامپ برای قفقاز» خواند، اعلام کرد؛ مسیری ترانزیتی که قرار است جمهوری آذربایجان را از طریق جنوب ارمنستان به نخجوان متصل کند.
مقامهای ارمنستان این نگرانیها را رد کرده و تأکید کردهاند که این مسیر یک پروژه تجاری است و منافع حیاتی همسایگان، از جمله ایران در آن در نظر گرفته میشود. روبن روبینیان، نایبرئیس مجلس ملی ارمنستان، تصریح کرد که این طرح نامی دیگر برای دالان زنگزور نیست و هیچ کریدور فرامرزی از خاک ارمنستان عبور نخواهد کرد.
به گفته او، رعایت تمامیت ارضی و حاکمیت کشورها خط قرمز ایروان است؛ موضعی که سفیر ارمنستان نیز آن را در دیدار با ولایتی تکرار کرده و بر توجه به حساسیتهای امنیتی و سیاسی ایران تأکید داشته است.
ایران جایگاه خود را تثبیت میکند؟
بررسی مجموع این تحولات نشان میدهد قفقاز جنوبی در آستانه نظمی تازه قرار دارد. نظمی که در آن، پیوندهای امنیتی جدید، رقابت بر سر کریدورها و نقشآفرینی قدرتهای فرامنطقهای همزمان پیش میرود. توافق دفاعی باکو و آنکارا، اگرچه بهظاهر ماهیتی دفاعی دارد، اما وزن ژئوپلیتیکی محور باکو-آنکارا را افزایش میدهد. در مقابل، ایران با فعالسازی دیپلماسی همسایگی، تمرکز بر کریدور ارس و تأکید بر حفظ مرزها، میکوشد از حذف خود از معادلات جلوگیری کند.
موفقیت این راهبرد، به توان تهران در تبدیل رایزنیهای سیاسی به همکاریهای عملی، مدیریت نگرانیهای امنیتی و یافتن نقطه توازن میان رقابت و همکاری با همسایگان بستگی دارد.
به نظر میرسد قفقاز جنوبی، بیش از هر زمان دیگر، به میدان آزمون سیاست منطقهای ایران تبدیل شده است.
